Juni 2023 | Machtsmisbruik in pastorale relaties

Om stil van te worden

Na een bezinning door Hilde Pex, coördinator van de Interdiocesane Dienst voor Gezinspastoraal,  leidde IPB-voorzitter Christa Damen de dag in. Na een woord van dank aan de bisschoppen voor hun bijdrage aan deze dag en het mogelijk maken om prof. Demasure uit te nodigen, nam zij zelf het woord.

Zij schetste voor ons eerst de verbreding van de problematiek van misbruik. Zo spreken we nu niet enkel over seksueel misbruik bij minderjarigen, maar zien we drie grote verschuivingen: van minderjarigen naar kwetsbare volwassenen, van seksueel misbruik naar spiritueel misbruik en van clerus naar religieuzen en leken die een kerkelijke functie bekleden.

De omschrijving van een ‘kwetsbare persoon’ werd in het kerkelijk recht vastgelegd om zijn/haar rechten beter te kunnen beschermen, bijzonder hierbij is dat er ook gesproken wordt over een ‘tijdelijke’ periode van kwetsbaarheid. Prof. Demasure bepleitte om niet te spreken over een kwetsbare volwassene, maar over personen in een kwetsbare situatie. Het gaat dus niet enkel over bijvoorbeeld een persoon met een mentale beperking, maar mogelijk ook de vrouw die net weduwe is geworden.

Van seksueel naar spiritueel misbruik

Waar er in het verleden enkel gesproken werd over seksueel misbruik is dit nu breder opengetrokken naar spiritueel misbruik. Dat vindt plaats wanneer spirituele argumenten worden gebruikt om seksueel misbruik te kunnen plegen. Diegenen die hier misbruik van maken, kunnen we ruwweg in twee groepen verdelen. Diegene die macht heeft over een persoon vanuit zijn eigen persoon (een heel dynamisch-charismatische persoon) of vanuit zijn positie (de bisschop, de priester, de overste, …). Prof. Demasure heeft ons een hele reeks voorbeelden van argumenten gegeven die van spirituele aard zijn om het seksueel misbruik te rechtvaardigen. Het gaat om een vorm van pathologische theologie: “In mij is Jezus, ik ben Hem als het ware, dus als ik van jou hou, dan is het Jezus die van jou houdt”, “Johannes lag met zijn hoofd op de borst van Jezus dus moet jij dat ook bij mij doen”, … Deze drogredenen zijn allemaal gebaseerd op de idee dat God achter hen staat, wat ze ook doen.

Andere vormen van spiritueel misbruik werden ook besproken. Deze vormen zijn in Vlaanderen minder aan de orde als dusdanig, maar de moeite om te bekijken. Zo is een gekende manier van misbruik om het slachtoffer publiekelijk te vernederen, het biechtgeheim te verbreken door bepaalde zaken in de gemeenschap te zeggen of preken te houden die niet authentiek zijn. Ook de chantage om gelovigen de sacramenten te ontzeggen kan een argument zijn om misbruik mogelijk te maken.

Mechanismes van spiritueel misbruik

Prof. Demasure onderscheidt in de dynamiek van de spirituele begeleiding een mechanisme dat kan leiden tot spiritueel misbruik.

Eerst is er de periode van de ‘wittebroodsweken’: er wordt een innige band gevormd tussen beide partijen. Daarna begint in een tweede fase een spel van aantrekken en afstoten. Van enorme aantrekking naar ijskoude emoties, deze zullen het slachtoffer isoleren. Vaak gaat dit gepaard met uitspraken als “je mag hier enkel over praten met mij, anders ben je hier niet meer welkom”. Die ‘gehoorzaamheid’ leidt tot onderwerping en manipulatie. In een laatste fase zullen er grenzen worden overschreden. Misbruik in pastorale context is meestal het resultaat van een geleidelijk proces.  Het komt bijna nooit voor als een geïsoleerde handeling, vb. verkrachting.

Prof. Demasure maakte hier wel een kanttekening bij en zei dat bepaalde grenzen moeilijk aan te geven zijn. Ze vergeleek de context van mensen in een kerkelijke functie met die van een psycholoog. Zij hebben een aparte therapieruimte met duidelijke afspraken en een duidelijk doel, terwijl een priester voor een groot stuk mee op weg gaat met de mensen. De omkadering is minder duidelijk, de grenzen zijn van bij aanvang vaag.

Preventie

Om machtsmisbruik te voorkomen heeft prof. Demasure enkele handreikingen gegeven voor de aanwezige Forumleden: het is aan de begeleider om de grenzen te bewaken. Dat is iets waar we consequent moeten over nadenken als er iemand voor een geestelijke begeleiding komt of een pastoraal gesprek. Ga ergens zitten zodat de persoon die langskomt naar de deur gericht is, dat wekt vertrouwen. Zorg dat er een fysiek object tussen beide is zodat er geen misverstanden kunnen ontstaan, bijvoorbeeld een tafel.

Zorg voor een duidelijke deontologie zodat het voor iedereen duidelijk is wat er wel en niet kan. Neem hier idealiter ook een helder proces in op hoe er klachten moeten worden ingediend en wat mogelijke strafmaten zijn.

Een van de belangrijkste aandachtspunten die zij aangaf was vorming. Het is belangrijk dat iedereen gevormd is om op te sporen hoe misbruik ontstaat en wanneer er ingegrepen moet worden.

Zoemsessie

Iedereen kreeg de gelegenheid om vragen in te dienen en te laten beantwoorden door prof. Demasure die dit met veel passie deed. Zij bedankte iedereen om aanwezig te zijn en op die manier misbruik mee een halt toe te roepen. Ze riep iedereen op zich hieromtrent jaarlijks bij te scholen zodat de kennis en alertheid niet verloren gaan. Haar bijdrage werd afgesloten met een groot applaus.

Voorzittersverkiezingen

In december 2015 werd Christa Damen voorzitter van het IPB. Na 8 jaar engagement, twee mandaatstermijnen, zal zij de fakkel doorgeven aan een nieuwe voorzitter. De aanwezige leden werden op de hoogte gebracht van de voorwaarden en het verloop van het verkiezingsproces. In december 2023 zal deze nieuwe voorzitter aangesteld worden om de volgende 4 jaar het IPB te leiden.

Het verslag zal worden geüpload zodra dit is goedgekeurd. Intussen verwijzen wij u graag door naar de bijhorende Transparant (jg 26 nr 3).